Emotion ဆိုေသာ အရာ

ကၽြန္ေတာ္တို႕ လူေတြဟာ အျမဲတမ္း မစဥ္းစားေနေပမယ့္၊ ကၽြန္ေတာ္တို႕ရဲ႕ ပတ္၀န္းက်င္မွာရွိတဲ့ ကၽြန္ေတာ္တို႕ရဲ႕ EMOTION ကို လႈံ႕ေဆာ္လာမည့္ အရာေတြကို တံု႕ျပန္ဖို႕ အျမဲတမ္း အဆင္သင့္ ရွိေနၾကပါတယ္။ ေန႕စဥ္ေန႕တိုင္း ကၽြန္ေတာ္တို႕ အားလံုး ကိုယ္စီကိုယ္စီ မ်ားျပားစံုလင္လွေသာ EMOTIONS ေတြကို ခံစားၾကရပါတယ္။ သတင္းတစ္ခုခုကို ဖတ္ျပီး ေဒါသထြက္ၾကတယ္။ သီခ်င္းေလး တစ္ပုဒ္ကို နားေထာင္ျပီး ရႊင္ျမဴးတတ္တယ္။ ကိုယ့္နဲ႕ ခင္မင္ရင္းႏွီးတဲ့သူနဲ႕ သေဘာမတူတဲ့ အရာတစ္ခုခု ရွိျပီဆိုရင္ စိတ္ရႈပ္တတ္တယ္။ EMOTION ဆိုတာၾကီးတာ မရွိဘူးဆိုရင္ ကၽြန္ေတာ္တို႕ရဲ႕ ဒီကမာၻၾကီးဟာ ထံုအ၊ ပ်င္းစရာေကာင္းျပီး အဓိပၸာယ္ကင္းမဲ႕ လွေသာ ကမာၻၾကီး ျဖစ္ေနမယ္ဆိုတာ အမွန္ပါ။ ကၽြန္ေတာ္တို႕ လူေတြရဲ႕ EMOTION ဆိုတာကို ခံစားႏိုင္ျခင္းပင္သည္ လူဟူသည့္ သက္ရွိသတၱ၀ါ၏ Function တစ္ခုျဖစ္သလို တျခားေသာ သက္ရွိေတြႏွင့္ ကြာျခားတဲ့ အရာတစ္ခုလည္း ျဖစ္ပါသည္။


What is Emotion?
Emotion ဆိုတာ ရႈပ္ေထြးလွေသာ ခံစားခ်က္တစ္ခုပင္ျဖစ္သည္။ Emotion မွာ ဦးေႏွာက္ေရာ၊ ကိုယ္ခႏၶာေရာ ႏွစ္ခုလံုး စုေပါင္း ပါ၀င္ျပီး ျဖစ္ေပၚေလသည္။ ကၽြန္ေတာ္တို႕ကို တစ္စံုတစ္ခုေသာ အရာက personally သက္ေရာက္ေနျပီ ဆိုလွ်င္ Emotion ဆိုတာ ျဖစ္လာတတ္ပါသည္။ Emotion ကို ေဖာ္ျပဖို႕ နည္းလမ္းေတြ အမ်ားၾကီးရွိပါတယ္။ ျပံဳးမယ္၊ ရႈံ႕မယ္၊ ငိုမယ္ အစရွိ တာေတြျဖစ္ပါသည္။ ကၽြန္ေတာ္တို႕ရဲ႕႕ ျပင္းထန္တဲ့ Emotion ေတြ ဘယ္အခ်ိန္မွာ ျဖစ္လာႏိုင္သလဲဆိုရင္ ၁။ ကိုယ္လက္ႏႈိးဆြမႈဟု ေခၚေသာ Physical Arousal ၂။ သိစိတ္ ဟုေခၚေသာ Conscious awareness ၃။ ထူးဆန္းတဲ့ ေဖာ္ျပမႈ ဟုေခၚေသာ Outward expression အစရွိတဲ့ ၃ခုတို႕ပဲျဖစ္ပါတယ္။ Emotion တစ္ခုဟာ လံ႕ႈ႕ေဆာ္မႈတစ္ခုခု ရွိေနသမွ် ကာလပတ္လံုး ၾကာရွည္တတ္ေသာ္လည္း အမ်ားအားျဖင့္ ခဏတာပဲ ျဖစ္ပါတယ္။ Moods လို႕ေခၚတယ္ စိတ္အေျခအေနေတြက Emotion ေတြထက္ အမ်ားၾကီး ပိုၾကာၾကာျဖစ္ေလ့ရွိပါတယ္။ Moods ေတြက နာရီ၊ ရက္ တင္မက ပိုျပီး ၾကာေကာင္း ၾကာပါလိမ့္မယ္။ Joy & Distress က Emotion ပါ။ Happiness & Sadness က Modes ေတြပါ။


Two Circuits of Emotion

ေၾကာက္ရြံ႕ျခင္းကို ေလ့လာျခင္းျဖင့္ EMOTION မွာ ဦးေႏွာက္ရဲ႕ အေရးပါပံုေတြကို သိရွိခဲ့ပါတယ္။ ကၽြန္ေတာ္တို႕ တစ္စံုတစ္ခုကို ေၾကာက္လာျပီဆိုရင္ ဦးေႏွာက္ရဲ႕ center မွာရွိတဲ့ Thalamus ထဲမွာ လႈံ႕ေဆာ္မႈ စတင္ျဖစ္ပါတယ္။ Thalamus ဆိုတာ sensory input ေတြကို လက္ဆင့္ကူးေပးတဲ့ structure တစ္ခုပါ။ Thalamus ကေန ဦးေႏွာက္ရဲ႕ amygdala ကို signal ပို႕ပါတယ္။ amygdala ဆိုတာ kidenys ရဲ႕ မ်က္ႏွာျပင္ေတြေပၚ မွာရွိတဲ့ adrenal glands ေတြဆီ message ေတြကို လက္ဆင့္ကူးေပးတာပါ။ အဲ့ဒီ glands ေတြဟာ ေဟာ္မုန္ေးေတြ ကို လႊတ္ေပးျပီး ကိုယ္ခႏၶာကို လုပ္ေဆာင္ခ်က္ေတြ ခ်က္ခ်င္း ျဖစ္ေပၚ လာေစဖို႕ ျပင္ဆင္ေပးပါတယ္။ တစ္ခ်ိန္ထဲမွာပဲ signal က amygdala ဆီကို သယ္ေဆာင္ျခင္း ခံရပါတယ္။ Thalamus က ေနာက္ထပ္ signal ေတြကို sensory cortex နဲ႕ prefontal cortex ဆီကို ပို႕ေပးပါတယ္။ ဘာအတြက္လဲ ဆိုေတာ့ ပိုျပီး considered response ေတြကို ရရွိေစဖို႕ပါ။ ကၽြန္ေတာ္တို႕ရဲ႕ ကိုယ္ခႏၶာက ေၾကာက္ရြ႕ံျခင္း တစ္ခုအတြက္ တုန္႕ျပန္မႈကို amygdala ကေနထဲက လုပ္ျပီးေနေလာက္ပါျပီ။ ဒါေပမယ့္ prefontal cortex ကေန ထြက္လာတဲ့ တုန္႕ျပန္မႈေတြက ယခင္ ျဖစ္ေပၚျပီးတဲ့ တုန္႕ျပန္မႈေတြကို override လုပ္ႏိုင္ပါတယ္။ ဥပမာ - သရဲကားၾကည့္ေနတုန္း မီးဖိုေခ်ာင္ထဲက ဂလံုးဂလြမ္းဆိုတဲ့ အသံကို ၾကားေတာ့ ေၾကာက္ရြံ႕ျခင္းဆိုတဲ့ တံု႕ျပန္မႈေတြကို amygdala ေၾကာင့္ ျဖစ္ေပၚခံစား ျပီးသြားပါျပီ။ ဒါေပမယ့္ အိမ္က ေၾကာင္မရဲ႕ ေညွာင္ဆိုတာ ၾကား လိုက္ေတာ့ ေၾသာ္ ေၾကာင္မ ပဲေနမွာပါ ဆိုျပီး prefontal cortex က ထပ္ဆင့္ ျဖစ္လာေစတဲ့ တုန္႕ျပန္မႈေၾကာင့္ Relax ျဖစ္သြားပါတယ္။


The Big Six (အဓိက Emotion ၆ခု)
စိတ္ပညာသမားေတြ က အခ်ိန္ကာက ၾကာရွည္စြာ Emotion ေတြကို ဘယ္လို ကန္႕သတ္ ခြဲျခား မလဲ ဆိုတာ အျငင္းအခုန္ ျဖစ္ေနဆဲ့ပါ။ လူမ်ားစုကေတာ့ အဓိက အေျခခံ Emotion ၆ခု ရွိပါတယ္လို႕ သေဘာတူထားပါတယ္။ သူတို႕ကို Universal Emotions ေတြလို သိၾကပါတယ္။
၁။ ေၾကာက္လန္႕ျခင္း Fear
၂။ ေဒါသထြက္ျခင္း Anger
၃။ ၾကည္ႏူးေပ်ာ္ျမဴးျခင္း Joy
၄။ စိတ္ပ်က္ ၀မ္းနည္းျခင္း Distress
၅။ ရြ႕ံရွာျခင္း Disgust ႏွင့္
၆။ အံ့ၾသျခင္း Surprise တို႕ပဲျဖစ္ပါတယ္။

အဲ့ဒီ အေျခခံ Emotion ေတြက သူတို႕နဲ႕ သင့္ေတာ္တဲ့ ဦးေႏွာက္မွာရွိတဲ့ ေနရာေတြ activate ျဖစ္လာျပီး သက္ဆိုင္တဲ့ လံႈ႕ေဆာ္မႈေတြ ျဖစ္လာပါတယ္။ သူတို႕ေတြက မ်ားေသာအားျဖင့္ ရုတ္တရက္ ျဖစ္ေပၚေလ့ရွိပါတယ္။ ဥပမာ - ရုတ္တရက္ ေခြးတစ္ေကာင္က ကမန္းကတမ္း ေျပးလာကိုက္ရင္ မေၾကာက္ေအာင္ ေနဖို႕ ေတာ္ေတာ္ ခဲယဥ္းပါတယ္။ မ်က္ႏွာေတြကေန ျဖစ္ေပၚလာတဲ့ Facial expressions ေတြက ျမင္ရံုၾကည့္ရံုနဲ႕ ထိုလူက ဘယ္ Emotion ျဖစ္ေနလဲဆိုတာ သိႏိုင္ပါတယ္။ ရြံ႕ရွာလို႕ မႊန္ထူ ရွဴံ႕မယ့္ေနတဲ့ မ်က္ႏွာက ၾကည္ႏူးပါတယ္လို႕ ေျပာလို႕ မရႏိုင္ပါဘူး။ အရမ္း သိသာ ထင္ရွားပါတယ္။ အေျခခံ Emotion ေတြက ဦးေႏွာက္ထဲမွာ ပံုသြင္းထားေပမယ့္ လူတစ္ဦးခ်င္းစီရဲ႕ အေတြ႕အၾကံဳေတြ၊ ယဥ္ေက်းမႈ လမ္းစဥ္ေတြေၾကာင့္ လူေတြမွာရွိတဲ့ emotion ဖြံ႕ျဖိဳးမႈ ကြဲျပားတတ္ပါတယ္။ ေျပာရမယ္ဆိုရင္ ဗိုလ္မ တစ္ေယာက္ အံ့ၾသတာနဲ႕ ဗမာမ တစ္ေယာက္ အံ့ၾသပံု (မ်က္ႏွာအေနအထား) က အနည္းငယ္ ကြဲလြဲေနတာကို ေတြ႕ရပါမယ္။ ဒါေပမယ့္ အံ့ၾသတာျခင္း အတူတူပါပဲ။


Complex Emotions

ဒီေအာက္က ပံုေတြကေတာ့ မ်ားလွစြာေသာ Emotion ေတြရဲ႕ မ်က္ႏွာအေနအထားေတြကို ေဖာ္ျပထားတာပါ။

ကၽြန္ေတာ္တို႕ လူေတြရဲ႕ Emotion ေတြက အရမ္းကို ရႈပ္ေထြး လွပါတယ္။ ၆ခုတင္ ဘယ္ကလိမ့္မလဲ အေပၚက ပံုထဲမွာေတာင္ အခု ၂၀ပါတယ္။ လူေတြရဲ႕ Emotion ေတြက ၃၀ႏွင့္ အထက္မွာ အနည္းဆံုးရွိပါတယ္။ ၆ခုကေန ခြဲထြက္လာတဲ့ မ်ားလွစြာေသာ အပိုင္းအခြဲေတြကလည္း Emotion ေတြပါပဲ။ ဥပမာ - Distress ေအာက္မွာ ၀မ္းနည္းတာတို႕၊ တမ္းတတာတို႕၊ ပူေဆြးတာတို႕၊ အစရွိတာေတြပါ။ ထပ္ဆင့္ခြဲသြားလိုက္တိုင္း ခြဲသြားလိုက္တုိင္း ပိုျပီး ရႈပ္ေထြး တဲ့ complex ျဖစ္တဲ့ Emotion ေတြကို ေတြ႕ရမွာပါ။ Joy ရဲ႕ေအာက္မွာ ဂုဏ္ရွိတာတို႕၊ ပီတိျဖစ္တာတို႕၊ ၾကိတ္ၾကိတ္ေပ်ာ္တာတို႕၊ အမ်ားၾကီး ပိုျပီး နက္နဲတဲ့ Emotion ေတြကို ခြဲထြက္ႏိုင္ပါတယ္။ ၆ခုကိုလည္း ေရာေနွာျပီး ျဖစ္တာေတြလည္း ရွိပါတယ္။ ငိုျပံဳးျပံဳးတာတုိ႕ ၊ အံျသျပီး ေပ်ာ္ျမဴးတာတို႕၊ ေၾကာက္ရြ႕့ျပီး စိတ္ရႈပ္တာတို႕ အစရွိတာေတြပါ။ တစ္ခ်ိန္ထဲမွာ - ျပံဳးလိုက္ ငိုလိုက္ အံ့ၾသလိုက္ ေၾကာက္လိုက္နဲ႕ ျဖစ္တတ္တဲ့ လူေတြေတာင္ ရွိပါတယ္။ ပံုမွန္ မ်က္ႏွာကို ၾကည့္ရံုနဲ႕ မခန္႕မွန္းတတ္တဲ့ ဆန္းၾကယ္တဲ့ Emotion ေတြကိုလည္း ဖန္တီးႏုိင္ပါတယ္။ လူေတြရဲ႕ complex ျဖစ္ႏိုင္လြန္းတဲ့ အရာေတြပါပဲ။


The Expression of Emotion


လက္ဟန္၊ ကိုယ္ဟန္၊ မ်က္ႏွာအေနအထား၊ မ်က္လံုးျခင္း ဆက္သြယ္မႈ အစရွိတာေတြက ကၽြန္ေတာ္တို႕ ေတြ အားလံုးရဲ႕ Emotion ကို ေဖာ္ျပေလ့ရွိပါတယ္။ စကားေျပာေနရင္းနဲ႕ ေဘးကလူနား သြားသြား ကပ္ျပီး ပူးပူး သြားတာက ထုိသူကို Romantically စိတ္၀င္စားတယ္လို႕ ေဖာ္ျပေနတာပါ။ စကားေျပာေနတုန္း မ်က္စိပစ္ျပလိုက္ မ်က္စပစ္ျပလိုက္ကလဲ emotion ကို ေဖာ္ျပေနတာပါ။ တစ္ခ်ိဳ႕ေတြကေျပာတယ္။ စကားေတာင္ ေျပာစရာမလိုဘူးတဲ့။ မ်က္လံုးႏွစ္လံုးကို ေသခ်ာၾကည့္ရင္နဲ႕တင္ အားလံုးကို နားလည္ပါတယ္တဲ့ေလ။ မ်က္လံုးကလည္း ဆက္သြယ္ ေဖာ္ျပတဲ့ေနရာမွာ အဓိပၸာယ္ေတြနဲ႕ ျပည့္ႏွက္ေနတဲ့ အရာေပါ့။ မ်က္ႏွာေပၚက အေနအထားေတြက ကၽြန္ေတာ္တို႕ ဖံုးကြယ္ထားဖုိ႕ ခက္ပါတယ္။ လူေတြ အခ်င္းခ်င္း ဆက္ဆံေနတဲ့ အခ်ိန္မွာ ရုတ္တရက္ထြက္ေပၚလာတဲ့ Emotion ေတြေၾကာင့္ လူေတြရဲ႕ စိတ္ေတြကို ခန္႕မွန္းႏိုင္ပါတယ္။ တစ္ခ်ိဳ႕လူေတြကလည္း ဟန္ေဆာင္အားျပင္းေတာ့ မိမိျဖစ္ေပၚေနတဲ့ Emotion ထက္ ဟန္ေဆာင္ထားတဲ့ emotion က ထြက္လာတတ္ပါတယ္။


Emotion ကို ခန္႕မွန္းမယ္

လူေတြက Emotion ေတြကို ခန္႕မွန္းႏိုင္တဲ့ ပင္ကုိယ္ အစြမ္းက ရွိျပီးသားပါ။ မ်က္ႏွာေတြကို ၾကည့္မယ္။ လက္အေနအထားေတြကိုၾကည့္မယ္။ မ်က္လံုးေတြကို ၾကည့္မယ္။ (မ်က္မွာ အေရာင္ေတြကိုလည္း ၾကည့္ႏိုင္ပါတယ္) ဒါေတြကို အကဲခတ္၊ ၾကည့္လိုက္တာနဲ႕တင္ တဖက္လူက ဘာျဖစ္ေနလဲ ဆိုတာ လြယ္လြယ္ကူကူနဲ႕ သိႏိုင္ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ အေပၚက ေျပာခဲ့သလို မွားယြင္းစြာ ဟန္ေဆာင္ ေဖာ္ျပေနတဲ့ Emotion ေတြကိုလည္း ခန္႕မွန္းသိႏိုင္တဲ့ လူေတြ အမ်ားၾကီးရွိပါတယ္။ ဥပမာ - မ်က္ႏွာက တစ္မ်ိဳးျဖစ္ေနျပီး ရုတ္တရက္ အသံအနိမ့္အက်က ကြဲလြဲသြားတာတို႕၊ လက္နဲ႕ မ်က္ႏွာနဲ႕ မတူတာတို႕၊ ၾကားထဲမွာ မ်က္လံုးက အေျဖေပးေနတာတို႕ေတြ အမ်ားၾကီးရွိပါတယ္။ တစ္ခ်ိဳ႕စက္ေတြဆိုရင္ ႏွလံုးခံုႏႈံး၊ ေခြ်းထြက္ႏႈန္း၊ အသက္ရႈသြင္းႏႈန္း ေတြကို စစ္ျပီးေတာ့ လိမ္တာလား မလိမ္ဘူးလား ဆိုတာကို ခန္႕မွန္းႏိုင္ပါတယ္။ ပံုေသနည္းအရ ခန္႕မွန္းတာက ဟန္ေဆာင္တာထက္ အမ်ားၾကီး လြယ္ကူပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ တစ္ခ်ိဳ႕ ပညာရွင္ေတြက ထိမ္းသိမ္း လိမ္ညာ ဟန္ေဆာင္တဲ့ ေနရာမွာ ထက္ျမတ္လြန္းေတာ့ စက္တင္မေျပာနဲ႕ လူေတြ အမ်ားၾကီး ၀ိုင္း ခန္႕မွန္း အေျဖရွာတာေတာင္ ပင္ကုိယ္ ျဖစ္ေနတဲ့ Emotion ေတြကို လြယ္ကူစြာ ဖံုးထားႏိုင္တာကို လည္း ေတြ႕ရပါတယ္။


Genders နဲ႕ Emotion
အားလံုးကေတာ့ မိန္းမေတြက ေယာက်္ားေတြထက္ ပိုမို လြယ္ကူစြာ သူတို႕ရဲ႕ Emotion ေတြကို ေဖာ္ျပေလ့ရွိတယ္လို႕ သိထားပါတယ္။ တစ္ခုခုဆိုရင္ ႏူးညံ့တဲ့ သူတို႕ရဲ႕ စိတ္ေတြေၾကာင့္ Emotion ေတြ ျပင္းထန္စြာ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ တစ္ခ်ိဳ႕ မိန္းမေတြက်ေတာ့လည္း ေယာက်္ား အမ်ားစုထက္ကိုပင္ ပိုမို ခက္ထန္တာကို ေတြ႕၇ပါတယ္။ ပံုမွန္အားျဖင့္ ေယာက်္ားေတြက Emotion ေတြကို တတ္ႏိုင္သေလာက္ မေဖာ္ထုတ္ၾကပါဘူး။ ယဥ္ေက်းမႈ ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားအရလည္း မိန္းမေတြဟာ ေယာက်ာ္းေတြထက္ ပိုျပီး Emotion ထြက္ရတာကို လက္ခံထားၾကပါတယ္။ သိပၸံရဲ႕ စမ္းသပ္ခ်က္ တစ္ခုအရေတာ့ မိန္းမေတြရဲ႕ Emotional functions ေတြက ဦးေႏွာက္ရဲ႕ ႏွစ္ျခမ္းလံုးမွာ ျဖစ္ေလ့ရွိျပီး ေယာက္်ားေတြမွာေတာ့ တစ္ျခမ္းထဲမွာ ျဖစ္တာကို ေတြ႕ရပါတယ္။ ျပီးေတာ့ မိန္းမေတြက ပိုျပီးက်ယ္တဲ့ corpus callosum ရွိတာကို ေတြ႕ရပါတယ္။ (သူက တစ္ရွဴးတစ္မ်ိဳးပါ၊ ဦးေႏွာက္တစ္ျခမ္းက သတင္းအခ်က္အလက္ေတြကို ေနာက္တစ္ျခမ္းကို ပို႕ေဆာင္ေပးတဲ့ အရာပါ)

ဒီေလာက္ဆို Emotion အေၾကာင္း ေတာ္ေတာ္ သိေလာက္ ေရာေပါ့။ :) အခုတေလာ Mind အေၾကာင္း စိတ္၀င္စားလို႕ သူနဲ႕ ဆိုင္တဲ့ စာေတြ လိုက္ဖတ္ေနတာနဲ႕ ပိုစ့္တစ္ခု လုပ္ျဖစ္သြားတာပါ။ ဟုိတေန႕ကမွ ၀ယ္ထားတဲ့ Smithsonian Institution ကေန ထုတ္ထားတဲ့ HUMAN ဆိုတဲ့ စာအုပ္ထဲက အေၾကာင္းအရာ ေတြကိ ုလည္း ထည့္သြင္းထားပါတယ္။

ေလစားလွ်က္
Tea