DOTS ဆိုတာ…….

ဒီအပတ္ ေဖာ္ျပမယ့္ အေၾကာင္း အရာကေတာ့ DOTS ဆိုတဲ့ ကမၻာအရပ္ရပ္က တီဘီေရာဂါ ျဖစ္ပြားမႈ ႏႈန္းျမင့္တဲ့ ႏိုင္ငံေတြမွာ လက္ရွိ က်င့္သံုးေနတဲ့ နည္းလမ္း အေၾကာင္းနဲ. တီဘီေရာဂါရဲ. အေၾကာင္း အက်ဥ္းခ်ဳပ္ ပဲျဖစ္ပါတယ္။ ဘာလို. ဒီအေၾကာင္း ေျပာရမွာလဲဆိုေတာ့ TB (Tuberculosis) ေရာဂါဟာ WHO ရဲ. တိုက္ဖ်က္ ရန္ က်န္ရွိတဲ့ အေရးၾကီး ေရာဂါၾကီး စာရင္းထဲမွာ ပါ၀င္ျပီး၊ ကမၻာေပၚမွာလည္း ပေပ်ာက္ မသြားပဲ ဆက္လက္ ျဖစ္ပြား လာေနလို.ပဲ ျဖစ္ပါတယ္။

ဆက္ျပီး ျဖစ္ေနရတဲ့ အဓိက အေၾကာင္း အရင္း ေတြကေတာ့ ခုခံအား က်ဆင္းတဲ့ AIDS ေရာဂါျဖစ္တဲ့ လူနာေတြဟာ ခုခံအား က်ေနတဲ့အတြက္ TB ေရာဂါပိုး အလြယ္တကူ ၀င္ေရာက္ ျဖစ္ပြားျပီး တျခား ပတ္၀န္းက်င္ က လူေတြဆီကို ကူးစက္ ေစတာက တစ္ခ်က္၊ ေနာက္ျပီး TB ေရာဂါကုတဲ့ အခါ အသံုးမ်ားျပီး အေရးၾကီး တဲ့ေဆး တစ္ခုျဖစ္တဲ့ Isoniazid (INH) ကို TB ေရာဂါပိုးေတြ ခံႏိုင္ရည္ရွိလာတာ (Drug Resistance) (တစ္နည္းအား ျဖင့္ ေဆးမတိုးတာ၊ ေဆးယဥ္တာကို ေျပာခ်င္တာပါ) က တစ္ခ်က္ ေၾကာင့္ ပဲျဖစ္ပါတယ္။ ပိုးအေၾကာင္းနဲ. ေဆးအေၾကာင္းကို ေအာက္မွာဆက္ေျပာပါ့မယ္။ အခု DOTS အေၾကာင္းအရင္ေျပာပါမယ္။

DOTS (Directly Observed Treatment , Short Course) ဆိုတာ TB အဆုတ္ေရာဂါကုသတဲ့ အခါမွာသံုးတဲ့ WHO ကအသိအမွတ္ ျပဳထားတဲ့ နည္းလမ္းတစ္ခု ျဖစ္္္ပါတယ္။ ၿမန္မာ လို ဆိုရင္ေတာ့ “တိုက္ရိုက္ၾကည့္ရႈ၊ အခ်ိန္တိုႏွင့္ကု” ပါ။ ၿမန္မာၿပည္မွာလည္းဒီနည္းကို စီမံခ်က္နဲ. သံုးေနပါၿပီ။ ဒီနည္းကဘာလို.ေပၚလာရတာလဲ? ဘာလုပ္တာလဲ? လို.ေမးရင္ ေျဖရမွာ လြယ္ပါတယ္။ အခုနက ေျပာတဲ့ ေဆးမတိုးတဲ့ ကိစၥက လူနာေတြ ေဆးမွန္မွန္သာ ေသာက္မယ္ဆိုရင္ ျဖစ္လာစရာ အေၾကာင္း သိပ္မရွိပါဘူး။ အခု ဘယ္လိုျဖစ္သလဲဆိုရင္ လူနာေတြက ေဆးေသာက္ျပီး ေရာဂါနည္းနည္း သက္သာလာျပီ ဆိုရင္ ေဆးကို ရပ္ပစ္လိုက္တယ္။ ေကာင္းသြားျပီေပါ့၊ တကယ္ေတာ့ ပိုးက်န္ေနေသးတာ သူတို. မသိဘူးေလ။ က်န္တဲ့ပိုးက ေဆးဒဏ္ကို ခံႏိုင္ရည္ ရွိသြားျပီး ဆက္ပြားတဲ့ အခါ ေရာဂါဆိုးဆိုး ရြားရြား ျပန္ျဖစ္ပါေလေရာ။ ဒီအခါ ခုနကေဆးနဲ. ကုဖို. ခက္ျပီး ရႈပ္ကုန္တာေပါ့။ ဒီလို ေဆးပတ္လည္ေအာင္မေသာက္ဘဲ ျပန္ျဖစ္တဲ့ လူေတြကို Defaulter လို.ေခၚပါတယ္။ TB ေဆးက သိတဲ့အတိုင္း ၆လေသာက္ရေတာ့ မေသာက္ခ်င္ၾကဘူးေလ ၊ side effect ကလည္းရွိေတာ့ ေဆးဒဏ္ သိပ္မခံခ်င္ ၾကဘူးေပါ့။


အခုလက္ရွိမွာ Isoniazid ေဆးကို ပိုးေတြက ေတာ္ေတာ္ ခံႏိုင္ရည္ရွိကုန္ျပီ။ ဒါေၾကာင့္ ေဆးပညာရွင္ေတြက ေဆးေပါင္း ေကၽြးတဲ့နည္းကို စသံုးခဲ့ၾကတယ္၊ Combination Therapy လို.ေခၚမွာေပါ့။ ဘာေဆးေတြ ကိုဘယ္လို ေပါင္းတယ္ဆိုတာလည္း ေအာက္မွာ ဆက္ေၿပာရေအာင္၊ အခုထိ DOTS အေၾကာင္း မေရာက္ႏိုင္ ေသးလို.ပါ။ အခုေရာက္ျပီ။ DOTS က ေျပာရမယ္ဆိုရင္ ေဆးကို ထိထိေရာက္ေရာက္ လူနာေသာက္ ေအာင္ လုပ္တာပါ။ “တိုက္ရိုက္ၾကည့္ရႈ” ဆိုတဲ့အတုိင္း လူနာကေဆးကို supervisor တစ္ေယာက္ေယာက္ ေရွ.မွာ ေသာက္ရမယ္။ supervisor ကထိုင္ၾကည့္ေနမယ္ေပါ့။

supervisor က ဆရာ၀န္ (သို.) ေလ့က်င့္ထားတဲ့က်န္းမာေရး၀န္ထမ္း (သို.) NGO- ဥပမာ TB Elimination Campaign ေတြက၀န္ထမ္းေတြ (သို.) မိသားစု၀င္တစ္ေယာက္ေယာက္ ျဖစ္ႏိုင္ပါတယ္။ ဒီလိုေန.တိုင္းေသာက္မယ္ဆိုရင္ ေရာဂါဟာ အခ်ိန္တန္ရင္ ေပ်ာက္မွာပဲ။ အမွန္ေတာ့ TB ေရာဂါက ကုလို.မရတာမဟုတ္ပါဘူး။ မွန္မွန္ေသာက္မယ္ဆိုရင္ ေဆးကပိုးကိုႏိုင္ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ ပိုးေတြက resistant ရသြားတဲ့အတြက္ ရိုးရိုးေဆးနဲ.ေတာ့မရဘူး၊ combination therapy နဲ.မွရလိမ့္မယ္။ DOTS ရဲ. အဓိက ရည္ရြယ္ခ်က္ကေတာ့ ေဆးေသာက္တာ မပ်က္ဖို.နဲ. ပိုးေတြ ေဆးယဥ္တာ ေလ်ာ့နည္းေစဖို.ပဲ ျဖစ္ပါတယ္။


TBေရာဂါဟာ Mycobacterium tuberculosis ဆိုတဲ.ပိုးေၾကာင့္ အဓိကျဖစ္ပါတယ္။ ဒီပိုးကို သတ္ဖို. ေဆးေတြ ကေတာ့ First line TB Drugs နဲ. Second line TB Drugs ဆိုျပီး category ၂ခုရွိပါတယ္။ First line ေဆးေတြ ကေတာ့ Isoniazid(INH), Rifampicin, Pyrazinamide, Ethanbutol နဲ. Streptomycin ေတြပဲျဖစ္ပါတယ္။ Second line ေဆးေတြက Quinolones, Kanamycin, Capreomycin, Amikacin စတာေတြပဲျဖစ္ပါတယ္။ အဓိက ကေတာ့ first line drug ေတြကိုပဲ သံုးတာမ်ား ပါတယ္။ ဒီ first line ေဆးေတြကို TB ေရာဂါရဲ. Category ခြဲထားတဲ့အလိုက္ ေပါင္းျပီးတိုက္ပါတယ္။ အခုေနာက္ပိုင္း ေဆးတစ္လံုးခ်င္းစီမွာပါ၀င္တဲ့ ေဆးပမာဏကပိုမ်ားေအာင္ ေဖာ္စပ္ထားတဲ့အတြက္ တစ္ခါေသာက္ရင္ ေဆးလံုးနဲနဲပဲ ေသာက္ဖို.လိုပါေတာ့တယ္ ၊ေသာက္ရတာလည္း အပမ္းမၾကီးေတာ့ပါဘူး၊ အရင္ကဆို TB ေဆးတစ္ခါေသာက္ရင္ ေဆးကလက္တစ္ဆုပ္စာ ေလာက္ရွိတယ္လို. ေျပာၾကပါတယ္။ ဒီေတာ့ ေသာက္ရတဲ့လူက ေရရွည္ ဘယ္ေသာက္ခ်င္ေတာ့မလဲ။ ေဆးေတြက အနည္းဆံုး ၆လေလာက္ ေသာက္ရပါမယ္။ ၆လျပည့္ရင္ သလိပ္စစ္ရပါမယ္။ အဲ့ဒီေနာက္ ဓာတ္မွန္ျပန္ရိုက္ၾကည့္လို. Clear ျဖစ္တယ္ ဆိုရင္ေတာ့ ေဆးရပ္လို. ရပါျပီ။ ေဆးေတြက စြမ္းပါတယ္။ မွန္မွန္သာ ေသာက္ဖို.လိုတာပါ။


DOTS ကုထံုးက TBေရာဂါျဖစ္တဲ့ ႏို္င္ငံေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားမွာသံုးၿပီး ေအာင္ျမင္ေနပါျပီ။ ျမန္မာႏိုင္ငံမွာလည္း ေအာင္ျမင္သင့္သေလာက္ ေအာင္ျမင္ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ ဆင္းရဲမႈမပေပ်ာက္ေသးသမွ် ျမန္မာႏိုင္ငံမွာTB ေရာဂါဆက္ျဖစ္ေနမွာပါပဲ။ ဒီေန.အထိ TB ေရာဂါေဆးဖိုးမတတ္ႏိုင္ေသးတဲ့ ေ၀ဒနာရွင္ေတြ အမ်ားအျပား ရွိပါတယ္။ NGOေတြ အဖြဲ.အစည္းေတြကေဆးေတြကို အတတ္ႏိုင္ဆံုးေတာ့ အခမဲ့ေပးၾကပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ ေရာဂါသည္ လူဦးေရနဲ. မမွ်ေသးပါဘူး။ DOTS ကို ျမန္မာႏိုင္ငံမွာ မသံုးခင္ကလည္း ေဆးေတြ အခမဲ့ ေပးခဲ့ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ တိုက္ရိုက္မၾကည့္ရႈႏိုင္တဲ့အတြက္ ေဆးပံုမွန္ ေသာက္တဲ့လူကေသာက္၊ သက္သာျပီဆိုျပီး ေဆးရပ္တဲ့လူကရပ္၊ ေဆးျပန္ေရာင္းစားတဲ့ သူေတြကလည္းရွိေသး၊ အဲဒါေၾကာင့္ TB ေရာဂါျဖစ္တဲ့ ႏႈန္းျမန္မာႏိုင္ငံမွာ ေတာ္ေတာ္ျမင့္တက္လာခဲ့တယ္။ အခု DOTS ကုထံုးစျပီး ေနာက္ပိုင္းမွာေတာ့ သိပ္မဆိုးဘူးလို.ဆိုရမယ္၊ ေရာဂါျဖစ္ႏႈန္းသိသိသာသာက်ဆင္းသြားတယ္။ အေတာ္အသင့္ ေအာင္ျမင္တယ္လို. ဆိုရမွာပါ။

DOTS ကုထံုး နဲ. TB ေရာဂါပေပ်ာက္ေအာင္ လုပ္ေဆာင္ဖို.က

• ႏိုင္ငံရဲ. အစိုးရကပူးေပါင္းပါ၀င္ေဆာင္ရြက္ဖို.
• ေရာဂါရွိသူေတြအျမဲကို ရွာေဖြျပီး တိုက္ရိုက္ၾကည့္ရႈ ကုသဖို.
• ေဆးပံုမွန္ေသာက္ဖို. ၊ ေသာက္ရမယ့္ေဆးကအျမဲရွိေနဖို.
• ကုသေနစဥ္မွာ လူနာရဲ.အေျခေန (သက္သာသလား၊ ပိုဆိုးလာသလား) ေစာင့္ၾကည့္ဖို. လိုအပ္ပါတယ္။

အခုေနာက္ပိုင္း DOTS သံုးေနရင္းက MDR-TB (Multidrug Resistant Tuberculosis) နဲ. XDR-TB (Extensively Drug Resistant Tuberculosis) စတာေတြ ထပ္ေပၚလာပါတယ္။ MDR-TB ဆိုရင္ Isoniazid နဲ. Rifampicin ကို ခံႏိုင္သြားျပီ။ XDR-TB ဆိုရင္လည္း Isoniazid နဲ.Rifampicin အျပင္ second line ေဆးေတြကိုပါခံႏိုင္ရည္ရွိသြားျပီ။ ေလာေလာဆယ္ MDR-TB ေ၀ဒနာရွင္ေတြကို DOTS-Plus ဆိုတဲ့ နည္းလမ္းနဲ.ကုဖို.စမ္းသပ္ဆဲျဖစ္ပါတယ္။

ဒီလို ေဆးမတိုးတဲ့ ျပႆနာေတြေပၚလာေပမယ့္လည္း DOTS ကိုအေျခခံျပီးဆက္လက္ ကုထံုးသစ္ေတြ ထြက္ေပၚလာေနမွာပဲျဖစ္ပါတယ္။ DOTS ရဲ.အသံုး၀င္မႈအပိုင္းကေလ်ာ့မက်သြားပါဘူး။
ကဲ၊ ဒီအပတ္ေတာ့ ဒီမွ်နဲ.ပဲ ရပ္ပါရေစ။ ေနာက္အပတ္မွာ လူေတြအတြက္ အက်ိဳးမ်ားေစမယ့္ အစားအေသာက္ တစ္ခုခုအေၾကာင္း ကို ေဖာ္ျပပါ့မယ္။

ေဒါက္တာရမ္းကု